Lublin posiada przedwojenne tradycje uniwersyteckie. W mieście działały: Katolicki  Uniwersytet Lubelski, Instytut Misyjny Andrzeja Boboli (BOBOLANUM, 1918, obecnie budynek 1 Wojskowego Szpitala Klinicznego z Polikliniką), Wyższa Szkoła Talmudyczna (JESZIWA, 1930). Na tych uczelniach wyznaniowych kształcili się studenci z całej Europy. W Lublinie prężnie działało Lubelskie Towarzystwo Lekarskie (założone 4 lipca 1874 r.), oddział Towarzystwa Higienicznego, a także Lubelskie Towarzystwo do Walki z Gruźlicą (założone w r. 1909). Miasto posiadało rozwiniętą sieć placówek lecznictwa: szpital św. Jana Bożego (ul. Bonifraterska 5), szpital św. Józefa (ul. Radziwiłłowska 11), szpital św. Wincentego á Paulo (ul. Początkowska, od r. 1928 r. ul. Staszica), szpital Dzieciątka Jezus (ufundowany przez braci Juliusza i Augusta Vetterów), Ośrodek Zdrowia nr 1 (ul. Górna 4, gdzie działała poradnia przeciwgruźlicza, przeciwereneryczna i profilaktyczna dla dzieci) oraz szpital żydowski (ul. Lubartowska 53). Przed wojną planowano wzniesienie nowoczesnej placówki szpitalnej na terenach dawnego folwarku Lemszczyzna (dziś na terenie historycznej dzielnicy znajdują się między innymi: Uniwersytecki Szpital Dziecięcy przy ul. Jaczewskiego, Samodzielny Publiczny Szpital Wojewódzki im. Jana Bożego, Instytut Medycyny Wsi im. Witolda Chodźki, LSM Składnica Medyczna, Collegium Anatomicum i Collegium Maius UM w Lublinie, a także apteki).  W okresie dwudziestolecia międzywojennego rozważano utworzenie w Lublinie Wojskowej Akademii Lekarskiej, zaplanowano budowę dwóch szpitali – cywilnego i wojskowego. Podejmowano również działania na rzecz stworzenia Wydziału Lekarskiego na KUL-u. Realizację wszelkich planów przerwał wybuch II wojny światowej 1 września 1939 r.

Okupacja hitlerowska

Niemiecka okupacja Lublina trwała od 17 września 1939 r. do 24 lipca1944 r. W chwili powstania  Generalnego Gubernatorstwa  (październik 1939 r.) utworzono dystrykt lubelski ze stolicą w Lublinie.

W mieście znajdował się siedziba SS, tajnej policji (Gestapo) i wojska. Celem okupantów była germanizacja Lublina i eksterminacja znacznej liczby ludności, zwłaszcza inteligencji. Na terenie miasta funkcjonowały więzienia,  izby tortur, m.in. na Zamku i Więzienie Pod Zegarem. Powszechnie stosowano terror względem mieszkańców: łapanki, wywózki na roboty, aresztowania, masowe egzekucje.  Taki los spotkał między innymi profesorów i kleryków Bobolanum oraz nauczycieli Jesziwy, z których wielu zmarło w obozach Sachsenhausen, Dachau, w Bełżycach i na Majdanku. Działania te dążyły do zlikwidowania woli oporu wśród mieszkańców, lubelskiej kultury i oświaty.  Zamknięto teatr, biblioteki, Bobolanum, Katolicki Uniwersytet Lubelski, Jesziwę – w jej budynku urządzono szpital. Działały tylko szkoły zawodowe i handlowe, pozostałe zamknięto.

Niemcom szczególnie zależało na wyniszczeniu ludności  żydowskiej. Dzielnica żydowska u podnóża Zamku Lubelskiego została zamieniona w getto w październiku 1939 r. W lutym 1942 r. odizolowano getto od pozostałej części miasta murem i drutem kolczastym, skazując mieszkańców na śmierć z głodu i chorób. Wszelkie próby pomocy Żydom z zewnątrz były karane śmiercią.  W nocy  z  16/17 marca 1942 r. rozpoczęła się akcja likwidacji getta,  egzekucji dokonywano bądź na miejscu, bądź w obozie zagłady w Bełżcu, dzielnicę spalono.  Około 7 tys. zdatnych do pracy Żydów  umieszczono w dzielnicy Majdan Tatarski, skąd zostali przeniesieni w dniach  9–11 listopada 1942 r. do utworzonego w październiku 1941 r. obozu koncentracyjnego na Majdanku, miejsca przymusowej pracy i eksterminacji  ludności polskiej, żydowskiej, cygańskiej i wielu innych narodowości.

Lipiec 1944 roku

W obliczu zbliżającej się klęski Niemiec, wiosną 1944 r. nasiliła się aktywność wszystkich  organizacji podziemnych (AK, AL, Bataliony Chłopskie), które przygotowywały się do ostatecznej rozprawy z okupantem. Jako największe miasto regionu Lublin był ważnym punktem strategicznym zarówno dla Niemców jak i posuwającej się na zachód Armii Czerwonej, która 21 lipca przekroczyła Bug. Świadomi nadchodzącej kapitulacji Niemcy starali się wymordować wszystkich więźniów przetrzymywanych na Zamku i na Majdanku. W nocy z 22 na 23 lipca Armia Czerwona dotarła pod Lublin. 23 lipca wyzwolono obóz koncentracyjny na Majdanku, a jednostki radzieckie przerwały obronę Niemców i weszły na ulice miasta, tocząc ciężkie boje. Niemiecki garnizon kapitulował 24 lipca 1944 r.

W umęczonym okupacją hitlerowską Lublinie nastała nowa rzeczywistość. Jak się wkrótce miało okazać – równie tragiczna. Wkraczająca na Lubelszczyznę Armia Czerwona, zgodnie z wolą  Stalina, udowodniła już wcześniej na co ją stać. Nie tylko nie liczyła się z własnym narodem, a cóż dopiero z „wyzwalanym” sąsiednim krajem Polską i reprezentującym ją Rządem Polskim na Obczyźnie, czego dowodem były planowe morderstwa m.in. działaczy komunistycznych i inteligencji w latach 1939-1941. W lipcu 1944 roku utworzono tymczasowy organ władzy Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, ze stolicą w Lublinie. Władzę administracji polskiej między Bugiem a Wisłą ściśle nadzorowała Armia Czerwona i NKWD. Dochodziło do licznych aresztowań i wywożenia w głąb ZSRR osób uznanych za wrogów nowego systemu komunistycznego. Majdanek i Zamek zamieniono na więzienia sowieckie.

W ogłoszonym 22 lipca 1944 r. Manifeście PKWN (Chełm, audycja Związku Patriotów Polskich transmitowana na falach moskiewskiego radia o godzinie 19.45 czasu polskiego) odczytano Manifest do Narodu Polskiego. W jednym z punktów zapisano:

Piśmiennictwo:

1. Wróbel, 60 lat Wydziału Farmaceutycznego w Lublinie (1945-2005), Lublin 2005, s. 13-30
2. Denys, Lublin między wojnami. Opowieść o życiu miasta, Łódź 2010, s. 65-69
3. Jabłoński (red.), Dzieje Akademii Medycznej w Lublinie, Lublin 1985, s. 15-20Płatakis-Rysak, Początki lubelskiej profilaktyki, “Alma Mater”, 1/38, styczeń-marzec 2001, s. 84-85
4. A.Wróbel, Organizatorzy i twórcy Wydziału Lekarskiego i Farmaceutycznego UMCS i Akademii Medycznej, [w:] Lwowsko-Kresowe korzenie wyższych uczelni Lublina, (red.) Władysław Wstążka, Lublin 2000, s. 75-80
5. Przystojecki (oprac.), Lublin 1939-1944, [w:] “Leksykon Lublina”, http://teatrnn.pl/leksykon/node/1389/lublin_1939%E2%80%931944Kasperek, Kronika wydarzeń w Lublinie w okresie okupacji hitlerowskiej, Lublin 1983
6. “The Tragic city of Lublin” (film), https://www.youtube.com/watch?v=tBgWznGxOe8
7. Skrzypek, Mechanizmy uzależniania. Stosunki polsko-radzieckie 1944-1857, Pułtusk 2002, s. 34
8. Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, [w:] Rok pierwszy. Powstanie i działalność aparatu bezpieczeństwa publicznego na Lubelszczyźnie (lipiec 1944–czerwiec 1945), red. L.Pietrzak, S.Poleszak, R.Wnuk i M.Zajączkowski, Warszawa 2004, s. 38.
9. Dz.U. z 1944 r., nr l – załącznik
10. Kruszyński, J.Wrona, Henryk Raabe, “Wiadomości Uniwersyteckie (Miesięcznik UMCS), 2012, nr 3, s. 20-31
11. Kruszyński, Henryk Raabe – organizator i pierwszy rektor Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie (1944-1948), “Komunizm: system-ludzie-dokumentacja”, 1(2012), s.59-85, http://komunizm.net.pl/wp-content/uploads/03.pdf
12. A.Wojtkowski, Katolicki Uniwersytet Lubelski 1918-1944, [w:] Księga jubileuszowa 50-lecia Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1969, s. 21-104

1 września 1944 roku profesor Henryk Raabe, szef Departamentu Szkół Wyższych przy Resorcie Oświaty PKWN, ogłosił w czasopiśmie „Rzeczpospolita” apel, którego celem było zebranie kadry naukowej do pracy w tworzonej uczelni lubelskiej:

Resort Oświaty wzywa profesorów, docentów, asystentów wyższych uczelni wszelkiego rodzaju oraz instytutów naukowych polskich i zagranicznych przebywających w Lublinie do natychmiastowego zarejestrowania się w Wydziale Szkół Wyższych Resortu Oświaty w godzinach 9-12 w gmachu Muzeum (biblioteka) przy ulicy Narutowicza 4. Te same osoby, przebywające na obszarach wyzwolonych poza Lublinem, zechcą zgłosić się listownie pod wskazanym adresem. („Rzeczpospolita”, 1 IX 1944 r.)

Na wezwanie do 1 listopada 1944 roku odpowiedziało 48 naukowców z różnych dziedzin,  w tym lekarze:  z Poznania – prof. Jan Henryk Lubieniecki, prof. Bronisław Niklewski (1879-1961), lek. Mieczysław Stelmasiak (1909-1982); z Wilna – prof. Sergiusz Schilling-Siengalewicz (1886-1951), dr Tadeusz Kielanowski  (1905-1992), dr Piotr Wiśniewski (1884-1971); ze Lwowa – dr Stanisław Grzycki (1910-1978); z Warszawy – prof. Feliks Skubiszewski (1895-1981), prof. Ludwik Hirszfeld (1884-1954), dr Hanna Hirszeld (1884-1964), dr Jerzy Morzycki (1905-1954) (absolwent Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Medycznego, związany zawodowo z Gdynią); z Otwocka – prof. Edward Grzegorzewski (1906-1982); z Lublina (Lubelskie Towarzystwo Lekarskie) – dr Witold Chodźko (1875-1954), dr Mieczysław Biernacki (1862-1948), dr Witold Klepacki (1897-1960). Związany z Warszawą, Lwowem i Londynem docent Jakub Węgierko (1889-1960) dołączył do twórców Wydziału Lekarskiego w październiku 1944 roku. W okresie jesienno-zimowym do grona organizatorów Wydziału Lekarskiego dołączyli: dr Tadeusz Kielanowski (1905-1992), dr Aleksander Wośkowski, dr Wiesław Hołobut (1907-1988), dr Zdzisław Skibiński, prof. dr Ignacy Abramowicz (1890-1982).

8 września 1944 roku rozpoczęto w Auli Gimnazjum im. Jana Zamoyskiego realizację cyklu „Powszechnych Wykładów Uniwersyteckich” z różnych dziedzin, również z medycyny. O ich terminach i tematyce informowały komunikaty w czasopiśmie „Rzeczpospolita” oraz ulotki rozwieszane na terenie miasta. Popularność wykładów przeszła wszelkie oczekiwania. Aula nie mogła pomieścić słuchaczy.

18 września 1944 r. Henryk Raabe wydał memoriał w sprawie organizacji Akademii Medycyny i Nauk Przyrodniczych w Lublinie (projekt organizacji Wydziału Lekarskiego przedstawił 5 września 1944 roku lekarz Mieczysław Stelmasiak). Miał to być instytut naukowy o charakterze wyższej uczelni, w której kształciliby się lekarze i przyrodnicy. W przyszłości zakładano możliwość poszerzenia akademii o inne specjalności: humanistyczną, gospodarczą i handlową. W wizji Henryka Raabego Lublin miał stać się ośrodkiem polskiej kultury we wschodniej części kraju, wypełnić lukę  po nieuniknionej utracie Wilna i  Lwowa. W memoriale na siedzibę instytutu proponowano budynek zajmowany pod szpital wojskowy przy Alejach Racławickich nr 21 (dawne Babolanum, obecnie budynek 1 Wojskowego Szpitala Klinicznego z Polikliniką). Dekret ten nie został jednak zatwierdzony. Wojewódzka Rada Narodowa w dniach 13-14 października 1944 roku wysunęła szerszy projekt Wyższej Szkoły Rolniczej, Medycznej i Technicznej, następnie wyższej szkoły akademickiej. Pozostała jeszcze kwestia nadania nazwy nowo powstałej uczelni. W dokumentach czytamy:

Powołuje się do życia państwową wyższą szkołę akademicką (uniwersytet), której nadaje się imię nieprzemijającej sławy Polaka – uczonego Mikołaja Kopernika (warianty: M[arii] Curie-Skłodowskiej, Polskiego Kom[itetu] Wyzwolenia Narodowego).

Ostatecznie  uczelni nadano imię Marii Curie Skłodowskiej, by podkreślić przyrodniczy charakter uczelni. Decyzja o utworzeniu w Lublinie czterowydziałowego, państwowego Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej zapadła 23 października 1944 roku.  Uniwersytet dzielił się na cztery wydziały: Lekarski, Przyrodniczy, Rolny i Weterynaryjny (9 stycznia 1945 roku powołano do życia Wydział Farmaceutyczny). Rektorem został mianowany prof. Henryk Raabe. Funkcję tą pełnił w latach 1944-1948, prorektorem mianowano prof. dr Ludwika Hirszfelda.

Nowemu uniwersytetowi przydzielono sale w Gimnazjum Państwowym im. St. Staszica przy Alejach Racławickich 20. W budynku mieścił się: rektorat, dziekanaty, biura administracji, zakłady naukowe i sale wykładowe. Poszczególnym Wydziałom przydzielono po 3 pomieszczenia. Na dachu ustawione były przeciwlotnicze karabiny maszynowe i reflektory, czuwały wojskowe patrole. Ulicą przejeżdżały kolumny samochodów pancernych i czołgi.

24 października 1949 roku odbyło się zebranie organizacyjne profesorów i asystentów Wydziału Lekarskiego podczas którego wybrano Dziekanem Wydziału Lekarskiego na rok szkolny 1944/45 prof. dr Jana Henryka Lubienieckiego, prodziekanem zast. prof. dr Edwarda Grzegorzewskiego. Kolejne spotkanie z dnia 26 października, które zgromadziło profesorów i asystentów UMCS, ukonstytuowało Rady poszczególnych Wydziałów. Spotkanie to, ze względu na kondycję sal w gimnazjum St. Staszica określano jako „zgromadzenie na beczkach” lub „posiedzenie na beczkach”, gdyż za ławy profesorskie służyły deski położone na beczkach z cementem.

Pierwszym z najistotniejszych zadań Wydziału Lekarskiego było uruchomienie studiów medycznych. Rozpoczęły się przygotowania do przyjęcia studentów, dyskutowano kwestie egzaminów, kryteriów przyjęcia na studia, obsadzania poszczególnych katedr i stworzenia możliwości kontynuacji rozpoczętych przed wojną studiów. Wystąpiono z wnioskiem do władz wojskowych o zwolnienie ze służby wojskowej lub oddelegowanie tych studentów, którzy służyli w wojsku. O ile w tej kwestii zwolnienia ze służby wojskowej studentów I i II roku odniesiono sukces, studenci III roku mieli obowiązek pracować jako felczerzy w formacjach wojskowych, studenci lat starszych zostali oddelegowani tylko na czas zakończenia studiów.

Piśmiennictwo:

1. A.Wróbel, 60 lat nauczania medycyny w Lublinie, Lublin 2004, s. 13-19
2. Tenże, 65 lat Uniwersytetu Medycznego (Akademii Medycznej) w Lublinie, Lublin 2015, s. 38-44
3. L.Kowieski, Pracownicy naukowi, absolwenci i studenci Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, kontynujący swą działalność na Wydziale Lekarskim UMCS a następnie AM w Lublinie (cz.I-IV), “Alma Mater” , nr: 4/33 ; 1/34, 2/35; 3/36, 1999-2000, s. 146-149,98-103; 66-71
4. Dzieje Akademii Medycznej w Lublinie, red. L.Jabłoński, Lublin 1985, s.18
5. Powstanie i organizacja Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w świetle źródeł, oprac. Jan Malarczyk, Lublin 1968, s. 13-20, 23-32, 43,
6. T.Kielanowski, Takie były początki., “Alma Mater”, nr 3-52, lipiec-wrzesień 2004 r., s.30-31

Do wolnego od Niemców Lublina napływała ludność z całej Polski. Wiele osób przebywało w mieście tymczasowo, oczekując na wyzwolenie pozostałych obszarów kraju. W gronie przybyszów znaleźli się artyści, ludzie nauki i pióra. Pod ich wpływem w Lublinie odradzało się życie kulturalne: w sierpniu 1944 roku uruchomiono propagandową rozgłośnię radiową „Pszczółka”, zaczęto publikować czasopismo „Czytelnik”, działał teatr, filharmonia, operetka (Dom Żołnierza), kino, 1 września dzieci poszły do szkoły, reaktywowano KUL i podjęto decyzje o tworzeniu UMCS. Nadal jednak, mimo że miasto nie było tak zrujnowane jak Warszawa, z opuszczonych domów i fabryk wynoszono lub rabowano dobytek. Na ulicach kwitł handel zrabowanymi rzeczami. Mieszkańcy Lublina borykali się z biedą, zimnem (energię elektryczną włączano tylko na kilka godzin), głodem, niedoborem mieszkań, brakiem wody oraz ciągłą groźbą wybuchu epidemii.

Pozyskiwanie wyposażenia dla Wydziału Lekarskiego UMCS

Trudności te nie ominęły również twórców UMCS-u. W latach 1944-1948 Rektorem nowopowstałej uczelni był profesor Henryk Raabe (1882-1951). Nadzorował on niełatwe zadanie pozyskiwania od władz administracyjnych i wojskowych sal wykładowych, budynków i mieszkań dla w większości napływowej kadry. Podejmował różnorodne działania, aby ściągnąć potrzebne zaplecze laboratoryjno-badawcze z terenów wyzwalanych. Dążył do zabezpieczenia go przed zniszczeniem lub wywiezieniem do ZSRR. Niezbędne do pracy materiały Uniwersytet pozyskiwał ze zbiorów prywatnych i instytucji (Moskwa, Kijów, Edynburg – tam działał Polski Wydział Lekarski na uchodźctwie w czasie II wojny światowej, Ameryka, Puławy). W odpowiedzi na pismo Rektora do Dyrekcji Polish Mission UNRRA, w lutym 1946 roku Szwajcarska Centrala Sanitarna przekazała na rzecz UMCS wyposażone w pełni ambulatorium oraz specjalistyczny mikroskop do badania wzroku. Rektor występował również o przydzielenie samochodów ciężarowych, którymi można było przewozić na przykład pozyskane meble. W protokole z posiedzenia Rady Wydziału Lekarskiego z dnia 4 listopada 1944 roku czytamy:                   

„Dziekan zwrócił się do przedstawicieli Izby Lekarskiej w Lublinie z prośbą o zorganizowanie zbiórki wśród lekarzy podręczników i pomocy naukowych przeznaczonych dla studentów. Pożądane jest również, żeby lekarze miejscowi udostępnili swe biblioteki, zbiory i pracownie studentom…”

Rzeczy codziennego użytku były niedostępne. Wykładowcom brakowało papieru, teczek, krzeseł, ławek, tablic, kredy, opału, o czym świadczy pismo Rektora UMCS do Resortu Gospodarki Narodowej i Finansów PKWN  z dnia 7 listopada 1944 roku:

Rektorat Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie zwraca się z uprzejmą prośbą o przydzielenie dla profesorów teczek do noszenia papierów. Sprawa ta jest o tyle ważna, że większość profesorów, a w tym również dziekani, przeważnie nie posiadają nic więcej poza ubraniem na sobie, teczka zaś w warunkach pracy profesorskiej, jest konieczna. Licząc już tylko najbardziej potrzebujących, zwracam się z prośbą o przydzielenia nam 15 teczek…

Obok trudności materialnych, dużym problemem uczelni były kwestie komunikacyjnego. 2 maja 1945 roku Rektor wystosował pismo do Ministerstwa Przemysłu w Warszawie z prośbą o przydział dla pracowników rowerów, które miały umożliwić szybszy kontakt pomiędzy porozrzucanymi w różnych częściach miasta zakładami.

Dbałość o sprawy socjalno-bytowe pracowników Uczelni

Rektor dbał o sprawy socjalno-bytowe pracowników. W obliczu trudnej sytuacji materialnej wykładowców starał się pozyskać dla nich: mieszkania, odzież, buty, żywność. Tuż po wojnie wykładowcy posiadali często jedno podarte ubranie i dziurawe obuwie. Jako profesorowie zwyczajni zarabiali: 1200 zł (Rektor próbował zwiększyć pensję do 3000 zł, taką kwotę wypłacił w styczniu 1945 roku); profesorowie nadzwyczajni i adiunkci: 1000 (za grudzień 1944)  (Rektor próbował zwiększyć pensje do 2500 zł, taką kwotę wypłacił w styczniu 1945); pensje asystenckie wynosiły od 600 do 800 zł (grudzień 1944) (Rektor próbował zwiększyć je do 1500 zł, taką kwotę wypłacił w styczniu 1944 roku), do pensji dodawano dodatek w wysokości około 250 zł, korzystano również z bezpłatnej stołówki. Dla porównania: 600 złotych kosztowała wypłowiała koszula; 150 złotych – krawat; 1600 złotych – tak zwana „sukienka”; 800 złotych – pantofle dziecięce.

W Piśmie Rektora z dnia 6 listopada 1944 roku w sprawie przydziału zapomogi na ubrania dla trzech profesorów i sekretarza Tadeusza Dowjata, czytamy:

„Prof. dr Ludwik Hirszfeld profesor nauki o odporności na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu, znakomity uczony o sławie wszechświatowej, który przez kilka lat przebywał w ukryciu i posiadane ubranie nie nadaje się do dalszego użytku [….] Ob. Tadeusz Dowjat, sekretarz główny Uniwersytetu i asystent psychologii, zajęty od pierwszych chwil tworzenia się Uniwersytetu przy jego organizacji, mający tak zniszczone ubranie, że jest to bardzo kłopotliwe przy jego zajęciach sekretariackich i przyjmowaniu zapisujących się studentów…”

15 grudnia 1944 roku prorektor prof. dr Ludwik Hirszfeld zwrócił się do Biura Ekonomicznego PKWN tymi słowami:

„W związku ze zbliżającymi się świętami Bożego Narodzenia zwracam się z prośbą o przydzielenie dla profesorów, asystentów i pracowników Uniwersytetu przydziałów świątecznych […] Jak słyszałem, pracownicy innych instytucji państwowych rozmaite przydziały: jak wódkę, mąkę, drożdże, itp. artykuły otrzymali. Nadmieniam, iż nasi profesorowie, asystenci i pracownicy znajdują się w ciężkich warunkach materialnych, i nie są w stanie zakupić czegokolwiek na święta po cenach rynkowych.

Za Rektora [podpis nieczytelny] prof. dr Ludwik Hirszfeld. 

Pozyskiwanie nowych kadr do pracy na Uczelni  

Przez cały okres formowania podstaw bytowych uczelni Henryk Raabe podejmował próby nawiązania kontaktów z absolwentami polskich uczelni na terenach dawnej Rzeczpospolitej w celu zainteresowania ich pracą na UMCS.  Wiadomość o tworzeniu wielowydziałowego Uniwersytetu w Lublinie rozeszła się błyskawicznie. Oto jeden z listów wystosowanych przez Rektora do przedwojennego kolegi dra Hieronima Jawłowskiego.

„Szanowny Kolego.

W tych dniach powróciłem do Lublina po dłuższej nieobecności i zastałem Wasz list. Bardzo się ucieszyłem wiadomością, iż Sz. Kolega żyje i przetrwał te ciężkie czasy. […] Praca w Uniwersytecie znajdzie się dla Was zawsze. Wskazanym byłoby, żeby Sz. Kolega przyjechał jakoś do Lublina celem omówienia tych spraw. Na kilka dni życie i mieszkanie mogę Wam zapewnić. Zdziś (syn: Zdzisław Raabe) jest w oflagu i naturalnie niepokoję się o niego bardzo. Łącze uścisk dłoni”

Prof. dr Wacław Raabe*

(*Wyjaśnienie: w latach 1944-1945 prof. Henryk Raabe z przyczyn politycznych i osobistych podpisywał się jako Wacław Raabe. Profesor miał dwóch synów Zdzisława (1909-1972), również zoologa oraz zmarłego w niewyjaśnionych okolicznościach Leszka (1913-1943))

Problem z pozyskaniem kadr naukowo-dydaktycznych pojawił się po zakończeniu wojny z Niemcami, kiedy zaczęły odradzać się inne uczelnie, między innymi w Krakowie, Warszawie, Poznaniu, Wrocławiu. 

Działalność repatriacyjna

Rektor Raabe podejmował również próby wydostania z ZSRR polskich naukowców, którzy mogliby w ten sposób  powrócić do kraju w ramach repatriacji i pracować na pierwszej polskiej uczelni państwowej lub innych tworzonych placówkach. Świadczy o tym m.in. pismo z dnia 18 lutego 1945 roku do delegata rządu do spraw repatriacji w Lublinie:

Wedle naszych wiadomości znajduje się we Lwowie około 500 profesorów, docentów i asystentów Uniwersytetu, Politechniki, Akademii Medycznej i Akademii Weterynaryjnej narodowości polskiej. Ludzie ci mogą być dla Polski bezpowrotnie straceni, wartość ich jest dla rozwoju polskiej nauki i wyższego szkolnictwa wprost ogromna. Uwzględnić należy fakt, że kadry polskich naukowców zostały w czasie wojny gwałtownie przetrzebione, a nasz stan posiadania zmniejszył się o 50 %.

Dlatego prosimy o wysłanie do Lwowa specjalnego delegata, który by zajął się zorganizowaniem repatriacji polskich sił naukowych ze Lwowa w formie specjalnych transportów i umożliwił im zabranie rodzin, bibliotek i narzędzi pracy oraz ich skromnego mienia. Uniwersytet zgłasza również gotowość współpracy w kierunku zajęcia się rozmieszczeniem i zakwaterowaniem transportów do czasu odtransportowania poszczególnych osób  na stałe miejsce pobytu.

Podkreślając z całym naciskiem doniosłość tego zagadnienia prosimy gorąco o intensywne zajęcie się tą sprawą….

Dzięki staraniom władz UMCS do Polski po 1945 roku powróciło wielu lekarzy związanych z Wydziałem Lekarskim Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie: dr Tadeusz Michał Kielanowski (1905-1992); dr Stanisław Mahbrurg (1886-1974), dr Anna Krystyna Romanowska-Żytkiewicz, dr Janina Krośniewicz Ryll-Nardzewska, dr Henryk Lewandowski (1908-1960), docent Ludwik Fleck (1896-1961).

W uznaniu za działalność na rzecz repatriacji Polaków z ZSRR, mocą Uchwały Prezydium Krajowej Rady Narodowej, prof. Henryk Raabe został odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi. (17 kwietnia 1946 roku).

Zamiast podsumowania

Wiele z pism wystosowanych przez Henryka Raabego do władz PKWN w sprawie ściągnięcia kadry i uzyskania pomieszczeń na zajęcia dydaktyczne pozostawało bez odpowiedzi. Z chwilą przeniesienia stolicy z Lublina do Warszawy  (3 stycznia 1945 roku)  Rektor rozpoczął działania na rzecz przejęcia budynków opuszczanych przez Wojsko Polskie i władze administracyjne.

Równolegle z funkcją Rektora w latach 1945-1948 Profesor Raabe był ambasadorem RP w Moskwie. Pełnienie tej kontrowersyjnej z dzisiejszej perspektywy funkcji ułatwiało mu starania m.in. o pozyskanie sprzętu i budynków dla UMCS. Henryk Raabe powrócił do Lublina w 1948 roku. Decyzją Ministerstwa Oświaty nie tylko przestał być rektorem, ale również został zmuszony do przejścia na emeryturę. Zmarł 28 stycznia 1951 roku w wieku 69 lat.

We wspomnieniu profesora Stanisława Uziaka czytamy:

Trzeba było mieć dużo entuzjazmu, graniczącego z fanatyzmem, i wyobraźni, aby porywać się na takie przedsięwzięcie jak tworzenie uniwersytetu z niczego… Rektor Raabe stał na stanowisku swobody wypowiadania poglądów naukowych, a także zachowania autonomii uniwersytetu. Niestety poniósł na tym polu porażkę. Był człowiekiem prawym i wysokiej kultury osobistej. Mimo lewicowych przekonań (należał do PPS) pozostawał pod koniec kadencji źle widziany przez władze.

Piśmiennictwo:

1. „Kotły”, pluskwy i „Pszczólka” – słownik życia codziennego w Lublinie 1944-1945, oprac. Łukasz Kijek, http://teatrnn.pl/leksykon/node/4287/%E2%80%9Ekot%C5%82y%E2%80%9D_pluskwy_i_%E2%80%9Epszcz%C3%B3%C5%82ka%E2%80%9D_%E2%80%93_s%C5%82ownik_%C5%BCycia_codziennego_w_lublinie_1944%E2%80%931945
2. Bibliografia prac poświęconych rekonstrucji biografii profesora Henryka Raabego w: L.Maliszewski, Rectoribus Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Lublin 2001, s. 15-43
3. H. Polska Lubelska, [w:] Encyklopedia Muzeum Powstania Warszawskiego, http://www.1944.pl/historia/encyklopedia/powstanie_warszawskie/polska_lubelska/
4. Powstanie i organizacja Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w świetle źródeł, oprac. J.Malarczyk, Lublin 1968, s. 19, 26-31, 40, 44-45, 45-47, 49, 51-52, 55, 57, 62-63, 65-66, 71-74,81, 83-86, 92-96, 101-103, 115, 117-120, 122-123, 139-141, 180
5. UNRRA – skrót od United Nations Relief and Rehabilitation Administration (Administracja Narodów Zjednoczonych ds. Pomocy i Odbudowy), międzynarodowa organizacja utworzona w 1943 roku, której rola polegała na niesieniu pomocy ludności w krajach zniszczonych przez II wojnę światowej. Zajmowała się głównie wspieraniem słabych punktów w gospodarkach państw, dostarczaniem surowców, leków, żywności, odzieży, a także inwentarza (bydło,konie i.in). Z pomocy tej skorzystała Polska (obok takich państw, jak Chiny, Włochy, Jugosławia). Organizację rozwiązano w 1947 roku, za: cyt. za: Słownik pojęć historycznych, http://historia-polski.klp.pl/sl-399.html
6. 6. D. Gałaszewska-Chilczuk, „Wrogie” Uniwersytety. Polityka państwa komunistycznego wobec Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego i Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej (1944–1969), Warszawa 2013, s. 5-16
7. W stołecznym Lublinie, red. M. Bechczyc-Rudnicka, Lublin 1959, s. 69.
8. T.Kielanowski, Takie były początki, nr 3-52, lipiec-wrzesień 2004, s. 30-31
9. L.Kowieski, Pracownicy naukowi, absolwenci i studenci Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, kontynuujący swą działalność na Wydziale Lekarskim UMCS, a następnie AM w Lublinie, cz. I i II, “Alma Mater”, 4/33/37, s. 146-149; 190-195
10. Internetowy System Aktów Prawnych, http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WMP19460620117
11. A. Wróbel, 60 lat nauczania medycyny w Lublinie, Lublin 2004, s. 13-19
12. M.Kruszyński, Henry Raabe – organizator i pierwszy rektor Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie (1944-1948), “Komunizm: system – ludzie- dokumentacja”, 1 (2012), s. 59-85, http://komunizm.net.pl/wp-content/uploads/03.pdf
13. S. Uziak, Pół wieku w Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej, t.1, Lublin 2001, s.23

Powstanie w Lublinie uczelni kształcącej lekarzy było na rękę władzom wojskowym. W chwili tworzenia Wydziału Lekarskiego na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej  na zachodnich granicach Lubelszczyzny przebiegał front (granica przebiegała na Wiśle). W prostej linii od Lublina wojska niemieckie były oddalone o 60 kilometrów. W lubelskich szpitalach przebywało wielu rannych i chorych żołnierzy. W czasie, kiedy rozpoczęto reformę rolną, do grona ofiar wojny dołączyły osoby pracujące przy rozminowywaniu pól. 

W owym czasie istniało zagrożenie wybuchu epidemii w wojsku i wśród ludności cywilnej. Na początku listopada 1944 roku władze wojskowe zwróciły się do Wydziału Lekarskiego z prośbą o zorganizowanie dla lekarzy wojskowych 10-dniowego kursu epidemiologicznego. Do opracowania programu zajęć z profilaktyki chorób epidemiologicznych wybrano lekarzy, którzy w okresie przedwojennym związani byli z Państwowym Zakładem Higieny w Warszawie:  bakteriologa i immunologa profesora Ludwika Hirszfelda (1884-1954), mikrobiologa i lekarza Jerzego Morzyckiego (1905-1954) oraz doktora medycyny zapobiegawczej Edwarda Grzegorzewskiego (1906-1982). W czasie wojny lekarze ci zwalczali tyfus plamisty i brzuszny, odrę, czerwonkę, dostarczając szczepionki i leki do getta, do więzień, obozów koncentracyjnych i oddziałów partyzanckich. I tak na przykład Jerzy Morzycki tworzył na Lubelszczyźnie specjalne kolumny do walki z epidemiami.  Wykładał również mikrobiologię na tajnych kursach PZH.  W drugiej połowie lat czterdziestych kontynuował tworzenie kolumn sanitarno-epidemiologicznych, wspierając władze administracyjne w polityce zwalczania epidemii na ziemi lubelskiej, a od 1946 roku w Gdańsku.

W obliczu ciągłego zapotrzebowania na służby sanitarne od lipca 1944 roku do wojska mobilizowani byli lekarze i studenci medycyny przedwojennych uczelni. Wielu praktyków przyłączyło się do tworzenia Wydziału Lekarskiego UMCS lub zgłosiło chęć ukończenia przerwanych przez wojnę studiów. Praca w charakterze wykładowcy, wbrew staraniom Rektora Henryka Raabego, nie zwalniała jednak ze służby wojskowej, tak było w przypadku Tadeusza  Kielanowskiego, Józefa  Świtka, Eugeniusza  Górniewicza, Jana Henryka Lubienieckiego, Feliksa Skubiszerwskiego.

1 grudnia 1944 roku nakazem władz wojskowych utworzono Katedrę Medycyny Wojskowej (decyzja podjęta 24 listopada 1944 roku), jedyną tego typu jednostkę w dziejach polskiego szkolnictwa medycznego. Na jej kierownika powołano dr. n. med.  Kornela Mikulewicza (1903-1962), od 1937 roku kierownika Referatu Higieny, później Komisji Lekarskiej Dep. Zdrowia Ministerstwa Spraw Wojskowych w Warszawie. W 1944 roku Mikulewicz został szefem Wydziału III Departamentu Służby Zdrowia i zastępcę Naczelnego Komisarza do walki z epidemiami. Na podpułkownika awansował 1 września 1944 roku. W 1946 roku został zdemobilizowany z wojska. Zamieszkał w Słupsku, gdzie pracował jako lekarz pediatra i ordynator Oddziału Dziecięcego Szpitala Wojewódzkiego. Po jego odejściu kierownictwo w Katedrze Medycyny Wojskowej UMCS zajął płk. dr med. Bazyli Dołgopiatow.

28 stycznia 1944 roku odbyła się uroczysta przysięga studentów Katedry Medycyny Wojskowej. Na przełomie 1944/1945 roku skompletowano zasadniczą część słuchaczy i uformował się podstawowy trzon kadry. 28 stycznia 1945 odbyła się  uroczysta przysięga studentów. Ich liczba ulegała ciągłym zmianom: 28 grudnia 1944 r.  było ich 102, 30 stycznia 1945 – 128, 31 kwietnia 1945r. – 231, a 23 listopada 1945 r. – 367. W gronie studentów byli mężczyźni i kobiety powyżej trzeciego roku studiów. Studenci byli umundurowani, skoszarowani, otoczeni opieką materialną przez wojsko. W zamian za regulaminowe pobory, wyżywienie, zakwaterowanie oraz pomoce naukowe, kandydat podpisywał rejentalną deklarację o odsłużeniu w wojsku okresu w stosunku dwa miesiące służby za każdy miesiąc nauki.

Szkolenie kandydatów na oficerów-lekarzy odbywało się dwoma równoległymi torami: szkolenie medyczne na Wydziale Lekarskim UMCS i wojskowo-sanitarne w ramach Katedry. To drugie szkolenie realizowane było w godzinach wolnych od zajęć uniwersyteckich oraz na jednomiesięcznym obozie letnim.

Katedra nie posiadała jednego gmachu. Część słuchaczy kwaterowała w 11 pokojach zajętych przez wojsko w budynku KUL przy ul. Aleje Racławickie 14, resztę umieszczono w budynku Gimnazjum Żeńskiego im. Unii Lubelskiej, później Inspektoratu Szkolnego przy ulicy Narutowicza 12 (obecnie Wydział Pedagogiki i Psychologii UMCS), pozostali mieszkali na stancjach. Wielu studentów traktowało pobyt w Katedrze jedynie jako sposób uniknięcia służby w jednostkach liniowych lub możliwość zapewnienia sobie godnych warunków życia, które wyróżniały ich spośród borykających się z biedą pozostałych studentów Uniwersytetu. Była to jednak ciągle czynna służba wojskowa.   

We wspomnieniach Tadeusza Kielanowskiego czytamy:

„Z początkiem kwietnia [1945] kilkunastu studentów zostało powołanych ponownie na front. Wrócili niebawem jako zwycięzcy: nie wrócił niestety tylko miły kolega Leopold Jakobson, poległy pod Dreznem, gdzie pełnił na pierwszej linii funkcje lekarza. Ranny w ramię powrócił student Aleksander Dawidowicz”.

W tym samym czasie, kiedy powstała Katedra Medycyny Wojskowej, władze UMCS podjęły działania na rzecz utworzenia przy Wydziale Lekarskim Studium Weterynarii Wojskowej. Studenci tegoż fakultetu mieli również znajdować się pod opieką materialną władz wojskowych.

Na początku maja 1945 roku odniesiono ostateczne zwycięstwo nad Niemcami. Członkowie Rady Wydziału Lekarskiego UMCS przebrali się w ubrania cywilne (szyte z przydziałowej  „żółtobrunatnej jodełki”). Rozpoczął się w historii Wydziału Lekarskiego nowy etap organizowania pracy naukowej. 25 kwietnia 1946 roku podjęto decyzję o przekształceniu Katedry Medycyny Wojskowej na Fakultet Medycyny Wojskowej, a 31 lipca 1946 roku rozformowana rozkazem Naczelnego Dowódcy Michała Roli-Żymierskiego, z powodu włączenia się części słuchaczy do strajku studentów UMCS w okresie przed referendum ludowym w 1946 roku.

1 października 1952 utworzono Studium Wojskowego AM (rozkazem Ministra Obrony Narodowej) przy ulicy Cichej 6, od 1954 roku przy ulicy Pstrowskiego 12 (obecnie Peowiaków). Działało ono do 1989 roku.  

Piśmiennictwo:

1. Powstanie i organizacja Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w świetle źródeł,  (oprac.) J. Malarczyk,Lublin 1968, s. 43, 86, 117, 361    
2. Teresa Ostrowska, Jerzy Morzycki, [w:] Internetowy Polski Słownik Biograficzny, http://www.ipsb.nina.gov.pl/index.php/a/jerzy-morzycki
3. D.Cienciara, J.Muszyńska, Edward Grzegorzewski (1906-1982) – Delegat Polski na konferencję, która powołała światową organizację zdrowia, „Przegl. Epidemiol.” 2011, 65, s. 543-549 
4. T.Kielanowski, Takie były początki, „Alma Mater” , nr 3-52, lipiec-wrzesień 2004, s. 30-34.
5. A.Wróbel, 60 lat nauczania medycyny w Lublinie, Lublin 2004, s. 36
6. Krzysztof Szepiel, PPLK. dr n. med. Kornel Mikulewicz (1903-1962), http://www.dobroni.pl/rekonstrukcje,pplk-dr-n-med-kornel-mikulewicz,5592
7. A.Wróbel, Organizatorzy i twórcy Wydziału Lekarskiego i Farmaceutycznego UMCS i Akademii Medycznej, [w:] Lwowsko-Kresowe korzenie wyższych uczelni Lublina, (red.) W. Stążka, s. 75-80

Wydział Lekarski rozpoczął swoją działalność od zorganizowania podstaw do rozpoczęcia lub wznowienia studiów medycznych. Miały być one realizowane według programu przedwojennego, zostały jednak skrócone o semestr i trwały 5 lat. Sześcioletni program nauczania wprowadzono w roku akademickim 1955/56.

Tworzenie zakładów i klinik

Pierwszy okres działalności Wydziału Lekarskiego UMCS, to przede wszystkim dążenie do skompletowania kadr, w tym celu wysłano zaproszenia do profesorów z Wilna i Lwowa z propozycją współpracy. Równocześnie już w pierwszych dniach istnienia Wydziału Lekarskiego wybrano kierowników poszczególnych zakładów i klinik, tam gdzie było to konieczne z tytułem zastępcy profesora (zast. prof.). W roku akademickim 1945/46 Ministerstwo Oświaty ustaliło dla Wydziału Lekarskiego 24 katedry „cywilne” i Katedrę Medycyny Wojskowej. W kolejnym roku działało już 25 jednostek dydaktycznych.

Nominacje na stopień docenta i doktora

Od stycznia 1945 roku Wydział Lekarski posiadał uprawnienia do nadawania stopnia doktora medycyny i stopnia docenta. Pierwsze nominacje miały miejsce na początku listopada 1944 roku. Cztery osoby reprezentowały nauki medyczne: Jan Henryk Lubieniecki – internista; Feliks Skubiszewski – chirurg; Jakub Węgierko – internista oraz Kazimierz Kalinowski – farmaceuta. Do końca roku akademickiego 1945/46 habilitowało się 9 lekarzy: Artur Beer, Antoni Falkiewicz, Edward Grzegorzewski, Hanna Hirszfeld, Wiesław Hołobut Tadeusz Kielanowski, Zygmund Kuligowski, Jerzy Morzycki, Roman Markuszewicz. Doktoraty otrzymały trzy osoby: Michał Moguczy za pracę Zastosowanie ewipanu w pracy chirurgicznej w polu; Henryk Krzemień za pracę Miano komplementu w surowicy chorych i w płynach patologicznych; Mieczysław Stelmasiak za pracę Mięsień dwugłowy uda u płodów, noworodków i dorosłego człowieka.

Wojna zakończyła się w maju 1945 roku. Na terenie kraju zaczęły odbudowywać się inne uczelnie wyższe. W tym czasie z UMCS odeszło wielu profesorów i asystentów: do Wrocławia – Hanna i Ludwik Hirszfeldowie, Zdzisław Skibiński, Antoni Falkiewicz; do Gdańska – Jerzy Morzycki, Edward Grzegorzewski; do Łodzi – Artur Beer; do Poznania – Sergiusz Schilling-Siengalewicz. Ich odejście zakończyło pewien etap w dziejach Wydziału Lekarskiego.  Do pracy na nim zgłosili się pochodzący ze Lwowa i Wilna naukowcy i lekarze: prof. dr Ludwik Zembrzuski, prof. dr Stanisław Mahrburg, prof. dr Witold Chodźko i dr Ludwik Fleck, dr Hieronim Jawłowski, dr Tadeusz Jacyna-Onyszkiewicz, dr Tadeusz Krwawicz, dr Ignacy Zubrzycki, dr Andrzej Waksmundzki, dr Michał Voit.

W latach 1945 -1949 na Wydziale Lekarskim UMCS 34 osoby otrzymały dyplom doktora medycyny, a habilitowało się w zakresie nauk medycznych 18 osób (tytuł docenta do 1968 roku).

Pierwsze egzaminy i statystyka studentów

Kandydaci mogli zapisywać się na studia w okresie od 3 listopada do 20 listopada 1944 roku (do 15 listopada osoby zamieszkałe w Lublinie. Wymagano od nich metryki urodzenia lub stwierdzenia tożsamości; dowodu ukończenia szkoły średniej lub zalegalizowanego przez odpowiednią komisję weryfikacyjną świadectwa z tajnego nauczania; życiorysu i dwóch fotografii. Weryfikacją kandydatów zajmował się dziekan Jan H. Lubieniecki. Osobiście sprawdzał świadectwa maturalne, zaświadczenia o tajnych studiach medycznych. Kandydaci wyższych lat studiów lub ci posiadali absolutorium wezwano do złożenia wykazu odbytych studiów wraz z życiorysem oraz wskazaniem rodzaju i miejsca obecnie wykonywanej pracy. Egzaminy wstępne na studia lekarskie odbyły się 22 października 1944 roku. Do egzaminu przystąpiło 460 osób na 200 miejsc (100 osób nie dopuszczono do egzaminu ze względu na posiadane już specjalizacji). W grupie zdającej egzamin byli wojskowi, młodzież, ludzie po 26 roku życia. Dla porównania w okresie przedwojennym na Wydział Lekarski Uniwersytetu Warszawskiego przyjmowano 100 osób.

W Piśmie do Rektora UMCS z dnia 27 listopada 1944 roku o przyjęcie na studia czytamy:

Żyjąc na dalekiej prowincji, obecnie dopiero dowiedziałem się o otwarciu uniwersytetu w Lublinie. Wszelkie szczegóły są mi nieznane […] Ponieważ jest nas tutaj kilkoro, którzy by reflektowali na wpis, proszę uprzejmie o odpowiedź na moje ręce, na następujące pytania: […] Czy można wpisać się na wyższe lata chemii, mając skończone 5 trymestrów chemii wraz z egzaminami na Politechnice Lwowskiej za czasów okupacji niemieckiej względnie na medycynę, mając skończone 3 trymestry medycyny w tych samych czasach? Czy są możliwości stołówki ewentualnie internatu dla zamiejscowych? Czy są przyjmowani studenci podlegający rejestracji, a w następstwie tego poborowi do służby wojskowej i czy ewentualnie korzystają oni z reklamacji?

Napisany odręcznie list pochodził z okolic Krosna (powiat Brzozów).

Naukę na Uniwersytecie rozpoczęło w roku akademickim 1944/45 980 studentów, w tym 509 na Wydziale Lekarskim. Dzięki staraniom prezesa Lubelskiej Izby Aptekarskiej Witolda Łobarzewskiego oraz prof. dra Kazimierza Kalinowskiego dnia 9 stycznia 1945 Ministerstwo Oświaty na wniosek Senatu UMCS powołało Wydział Farmaceutyczny. Dziekanem został wybrany Kazimierz Kalinowski.

Oto liczba studentów na poszczególnych wydziałach w roku akademickim 1944/45:

Wydział Przyrodniczy: 125 (I rok studiów)

Wydział Weterynaryjny: 150 (I rok studiów)

Wydział Rolny: 50  (I rok studiów)

Wydział Lekarski: 509 (I, II, IV i V rok studiów)

Wydział Farmaceutyczny (od 9 stycznia 1945 r.): 146 (I rok studiów)

Na wszystkich wydziałach uruchomiono pierwszy rok studiów, na Wydziale Lekarskim dodatkowo drugi, czwarty i piąty. Na czwarty i piąty rok przyjęto łącznie 159 studentów. Trzeci rok studiów został uruchomiony w roku akademickim 1945/46, w którym także zatwierdzono nową liczbę katedr.

Rok akademicki 1944/45 rozpoczął się 3 stycznia. Tadeusz Kielanowski tak wspominał dzień, kiedy o 7 rano rozpoczął w zimnej i ciemnej sali Gimnazjum im. Staszica wykład przy świecach:

Dzień 3 stycznia 1945 roku był w Lublinie suchy, niezbyt mroźny. Pamiętam doskonale, że nie było prawie wiatru. Nie można było jednak mówić o „ciszy”, bo wczesnym rankiem, zanim jeszcze zbudziło się miasto, słychać było wyraźnie odgłosy frontu. Było to głuche dudnienie, już to milknące, już to zmieniające nagle barwę i ton na wyższe, niespokojne, jakby zagniewane; by po krótkiej chwili stać się znowu pomrukiem i utonąć w zgiełku obudzonego, w tych czasach wybitnie hałaśliwego miasta. Była siódma rano […] kiedy wszedłem na salę wypełnioną po brzegi młodzieżą. Byliśmy wszyscy w mundurach i wszyscy w płaszczach, bo w oknach mocno uszkodzonego budynku brakowało szyb….

Był to pierwszy wykład z medycyny w wyzwolonym od Niemców kraju. Ze względu na to, iż rok akademicki rozpoczął się późno, zajęcia odbywały się od godziny siódmej rano, a wiosną od szóstej rano i trwały do późnych godzin nocnych. Uroczysta inauguracja, poprzedzona ślubowaniem i oficjalne rozpoczęcie roku akademickiego na wszystkich wydziałach odbyło się 14 stycznia 1945 roku. Zajęcia, które rozpoczęły się 3 stycznia 1945 roku, trwały do 31 lipca 1945 roku. W 1949 roku 90 osób, które rozpoczęły w 1944 roku pierwszy rok studiów, uzyskało dyplom lekarza medycyny jeszcze UMCS.

Rok akademicki 1945/46 rozpoczęto w dniu 1 listopada. Dziekanem został wybrany prof. dr Feliks Skubiszewski. Na studia medyczne było 500 kandydatów, na I rok studiów przyjęto 359 studentów; I – 210 os., III – 86 os., IV – 16 os., V – 78 os. Pierwszeństwo mieli kandydaci, którzy odbyli praktykę lekarską w charakterze pielęgniarek, sanitariuszy lub laborantów oraz ci, którzy walczyli w partyzantce lub zgłosili się na ochotnika do służby w Wojsku Polskim. W tej grupie dopuszczono osoby powyżej 26 roku życia. 

Trzeci rok działalności Wydział Lekarski UMCS rozpoczął 1 października (1946 r.). Likwidacji uległa Katedra Medycyny Wojskowej, na uczelni pozostało 68 studentów-żołnierzy. Na pierwszy rok przyjęto 186 studentów, łącznie na Wydziale studiowało 684 osoby.  Był to czas bardzo trudny dla Wydziału Lekarskiego, groziło mu nawet zamknięcie lub przeniesienie do innego miasta. Trudności wynikała z niedostarczonych możliwości zorganizowania zajęć klinicznych dla 3 roku, a w konsekwencji rezygnacji studentów lat starszych. Liczba 376 nie była wystarczająca ( sytuację rozwiązało po części stworzenie miejsc do praktyki w Okręgowym Szpitalu Wojskowym, wcześniej brakowało zgody dowódcy miejscowego okręgu wojskowego płk. Michała Jekiela).

Do końca 1949 r. wydano 182 dyplomy lekarza i 24 dyplomy farmaceuty.

Studenci Wydziału Lekarskiego UMCS (1944-1949)

Status wiekowy i materialny studentów był bardzo zróżnicowany. W grupie kandydatów na studia byli wojskowi, młodzież i ludzie po 26 roku życia. Część osób przerwała studia w okresie wojennym, inni byli uczniami tajnych kompletów. Większość z nich żyła w bardzo ciężkich warunkach. Był to czas kiedy brakowało mieszkań i sprzętu codziennego użytku, studenci kąpali się w łaźniach publicznych. Powszechne było przepisywanie podręczników. Bardzo wielu studentów cierpiało na gruźlicę, problem ten obejmował również wykładowców.  By zarobić na studia dorabiali pracą fizyczną, na przykład pracą w stołówce lub jako „administratorzy budynków”. Dla chorych uczelnia zorganizowała opiekę zdrowotną. W tym celu zorganizowano między innymi Uniwersytecki Ośrodek Zdrowia prowadzony przez wykładowców Wydziału Lekarskiego. Opiekę nad ośrodkiem objął dr Aleksander Goldschmied. Prowadzono akcje dożywiania. Stworzono osobną bursę dla studentów chorych na gruźlicę, w której przebywało około 100 osób (ulica Leszczyńskiego). Tam ustawiono jeden z trzech baraków sprowadzonych z ziem zachodnich, dwa kolejne ustawiono na ulicy Buczka 6 obok seminarium duchownego (dziś ul. Zamoyska). W studenckich domach brakowało wody, nie było ubikacji, drewniane łóżka wypełnione były słomą. Studentom doskwierało zimno i pluskwy. Mimo tych trudności, studenci bardzo szybko zrzeszyli się w organizacjach, odnosili też sukcesy w nauce. Na I rok studiów zakwalifikowano 184 osoby z ocenami bardzo dobrymi i dobrymi oraz 116 osób z ocenami dostateczną i niedostateczną. Prof. dr Feliks Skubiszewski wspominał:

 Jak się młodzież odnosiła do naszych projektów? Ja mogę powiedzieć – po upływie tyle lat – że była to może najlepsza młodzież jaką kiedykolwiek widziałem. Będę zawsze powtarzał, może już jako taki slogan, że Wydział Lekarski w Lublinie powołali i uratowali nie ci, którzy go organizowali (między innymi ja także), ale przyczyniła się do tego głównie młodzież, która nam zaufała i przyszła na ten Wydział.  

W nieco lepszej sytuacji materialnej znajdowali się studenci IV i V roku oddelegowani z wojska w celu ukończenia studiów (patrz Katedra Medycyny Sądowej).

W okresie kształtowania Wydziału Lekarskiego UMCS nadal trwała wojna domowa, następowały również zmiany polityczno-społeczno-gospodarcze na wzór totalitarnego modelu radzieckiego. Dr hab. Czesław Popik rozpoczął studia w 1949 roku na Wydziale Lekarskim UMCS. Tak wspominał ten czas:

Część kolegów przyszła na studia bezpośrednio po demobilizacji, jeszcze w mundurach wojskowych, bądź w sposób utajony – z szeregów Armii Krajowej i innych formacji niepodległościowych. Byli to z reguły ludzie starsi z dużym bagażem przeżyć wojennych […] W chwili rozpoczynania studiów najmłodsza nasza koleżanka, Danuta Dylewska miała 17 lat, najstarszy kolega, Jerzy Ichnowski 39 lat..

Kończących studia obowiązywał nakaz pracy, absolwenci dostawali przydziały do poszczególnych placówek rozrzuconych po całym kraju, wielu rozpoczęło pracę w Otwocku.

Pierwsze dyplomy

5 stycznia 1945 roku wystawiono pierwszy dyplom Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. Dyplom nr 33 wydano 7 grudnia 1945 roku lekarzowi medycyny Aleksandrowi Goroszkiewiczowi, późniejszemu asystentowi Kliniki Ginekologiczno-Położniczej.

Zamiast podsumowania

Jan Andrzej Wolski rozpoczął studia medyczne w 1944 roku. Tak wspominał ten czas:

Dzisiaj […] ze szczególnym sentymentem wspominam wszystkich tych profesorów […] szacownego już wtedy profesora Jana Henryka Lubienieckiego w nieco sfatygowanym płaszczu wojskowym (w stopniu pułkownika) jak z butelką w dłoniach krąży między ławkami naśladując szmery oskrzelowe, prof. Ludwika Hirszfelda mówiącego z emfazą piękną polszczyzną i dopominającego się o nagrodę Nobla (odkrył podgrupy krwi), a wykłady jego, na które przychodzili studenci nawet z innych wydziałów, nagradzane były hucznymi oklaskami, prof. Tadeusza  Kielanowskiego mówiącego wzruszająco o śmierci, oraz prof. Stanisława Mahrburga, agitującego wśród asystentów, aby swój wolny czas zechcieli poświęcić słuchaniu utworów muzycznych Czajkowskiego i Brahmsa.

Piśmiennictwo:

1. Powstanie i organizacja Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w świetle źródeł, oprac. J.Malarczyk, Lublin 1968, s. 4-3, 48-49, 54, 62, 130-131
2. A.Wróbel, 60 lat Wydziału Farmaceutycznego w Lublinie 1945-2005, Lublin 2005,  s. 27, 31-35
3. Dzieje Akademii Medycznej w Lublinie, (red.) L.Jabłoński, Lublin 1985, s.15-23
4. M.Wielosz, Początki nauczania medycyny w Lublinie, “Alma Mater”, nr 3/52, lipiec-wrzesień 2005, s. 20-27
5. Kielanowski, Takie były początki, “Alma Mater”, nr 3/52, lipiec-wrzesień 2004,  s. 30-31
6. Wystawa: Podziemie zbrojne na Lubelszczyźnie w latach 1939-1956 wobec dwóch totalitaryzmów, Biura Edukacji Publicznej lubelskiego IPN, http://ipn.gov.pl/obep-lublin/wystawy/wystawy/podziemie-zbrojne-na-lubelszczyznie-w-latach-19391956-wobec-dwoch-totalitaryzm
7. Cz. Popik, Reminescencje ze studiów przed półwieczem 1949-1954, “Alma Mater”, 1/30 , styczeń-marzec 1999, s. 92-94
8. S.Harasiewicz, Jedni w Lublinie, drudzy w Otwocku, “Alma Mater”, nr 1/30, styczeń-marzec 1999, s. 74-79
9. J.A.Wolski, Dlaczego wybrałem medycyny? , “Alma Mater”, nr 1/30, styczeń-marzec 1999, s. 70 i n.